خانه بروجردی های کاشان

در قلب بافت تاریخی کاشان و در محله سلطان امیراحمد، بنایی شکوهمند قرار دارد که نه تنها شاهکار معماری عصر قاجار به شمار می‌رود، بلکه داستان ساخت آن با یکی از مشهورترین عاشقانه‌های این دیار گره خورده است. خانه بروجردی‌ها، به عنوان یکی از مقاصد اصلی در تور یک روزه ابیانه نطنز کاشان، اثری است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و تجلی هنر، ثروت و عشق است

داستان یک شرط عاشقانه و اساس خانه بروجردی های کاشان

تاریخچه خانه بروجردی‌ها با داستان دلدادگی یک بازرگان جوان به نام سید مهدی بروجردی به دختر سید جعفر طباطبایی، از بزرگترین تاجران فرش کاشان، آغاز می‌شود. سید جعفر که خود در خانه‌ای بی‌نظیر (خانه طباطبایی‌ها) سکونت داشت، برای رضایت به این وصلت شرطی تعیین کرد: داماد آینده او باید خانه‌ای هم‌شأن و درخور شکوه خانه پدری برای دخترش بنا کند.

این شرط، سرآغاز خلق یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی ایران شد. سید مهدی بروجردی این چالش را پذیرفت و از برجسته‌ترین معمار آن عصر، استاد علی مریم کاشانی، که اتفاقاً معمار خانه طباطبایی‌ها نیز بود، برای ساخت این عمارت دعوت به عمل آورد. ساخت بنا در حدود سال ۱۲۹۲ هجری قمری آغاز شد و تکمیل جزئیات هنری و معماری آن نزدیک به ۱۸ سال به طول انجامید و حاصل کار، اثری شد که امروزه به نام خانه بروجردی‌ها می‌شناسیم.

شاهکارهای معماری و تزئینات هنری در خانه بروجردی های کاشان

خانه بروجردی‌ها نمونه‌ای کامل از معماری درون‌گرا و سازگار با اقلیم کویری ایران است. این بنا با مساحت تقریبی ۱۷۰۰ متر مربع، از دو بخش اصلی اندرونی (فضای خصوصی و زندگی خانوادگی) و بیرونی (فضای عمومی و پذیرایی از مهمانان) تشکیل شده است.

ویژگی‌های شاخص معماری:

• بادگیرهای قرینه: نقطه عطف و شهرت اصلی این خانه، دو بادگیر هلالی‌شکل و قرینه بر فراز تالار اصلی و یک کلاه‌فرنگی منحصربه‌فرد است. این بادگیرها که نماد معماری هوشمندانه کویری هستند، هوای گرم بیرون را به داخل کانال‌ها کشیده، پس از عبور از روی آب‌نما و حوض زیرزمین (سرداب)، آن را خنک کرده و به فضای تالار اصلی و سایر اتاق‌ها هدایت می‌کنند. این سیستم تهویه طبیعی، فضای داخل را در گرم‌ترین روزهای تابستان نیز مطبوع و دلپذیر می‌سازد.
• تالار اصلی و گنبد کلاه‌فرنگی: بخش بیرونی خانه دارای یک تالار وسیع و سرپوشیده است که گنبدی عظیم با نورگیرهای متعدد و تزئینات مقرنس‌کاری چشم‌نواز دارد. این فضا که به “شاه‌نشین” نیز معروف است، محل اصلی پذیرایی از مهمانان بوده و اوج هنر گچ‌بری و نقاشی بنا را به نمایش می‌گذارد.
• سرداب: در طبقه زیرین، سردابی بزرگ و هوشمندانه طراحی شده که دمای آن در فصول گرم سال به طور قابل توجهی پایین‌تر از دمای محیط است و محلی برای استراحت ساکنین در ظهرهای داغ تابستان بوده است.

هنر و تزئینات:

هنر به کار رفته در خانه بروجردی‌ها، دانشنامه‌ای از تزئینات معماری ایرانی است.

• گچ‌بری‌ها: دیواره‌ها، سقف‌ها و طاقچه‌های خانه با گچ‌بری‌های بسیار ظریف و پرکار پوشیده شده‌اند. این نقوش شامل طرح‌های اسلیمی، گل و مرغ، و داستان‌هایی از ادبیات فارسی است.
• نقاشی‌ها: شهرت نقاشی‌های این خانه به دلیل حضور هنرمندان بزرگی چون کمال‌الملک و عمویش صنیع‌الملک است که زیر نظر آن‌ها، داستان‌های عاشقانه، افسانه‌های کهن و حتی پرتره‌هایی از اعضای خانواده بر دیوارها و سقف‌ها نقش بسته است. این نقاشی‌ها با تکنیک رنگ روغن و آبرنگ اجرا شده و جلوه‌ای بی‌بدیل به فضا بخشیده‌اند.

مقایسه خانه بروجردی ها با خانه‌های طباطبایی و عامری

خانه طباطبایی ها کاشان

برای درک بهتر جایگاه خانه بروجردی‌ها، مقایسه آن با دو خانه بزرگ دیگر کاشان ضروری است:

• خانه طباطبایی‌ها (“خانه عروس”):
  • ارتباط: خانه بروجردی‌ها در پاسخ به شکوه خانه طباطبایی‌ها ساخته شد و معمار هر دو بنا یک نفر (استاد علی مریم کاشانی) است.
  • تفاوت در مقیاس: خانه طباطبایی‌ها با مساحت حدود ۴۷۰۰ متر، بسیار بزرگ‌تر از خانه بروجردی‌هاست و دارای ۴ حیاط و ۴۰ اتاق است.
  • تفاوت در تزئینات: گچ‌بری‌های خانه طباطبایی‌ها به دلیل شغل صاحب آن (تاجر فرش)، به شدت از نقوش فرش ایرانی مانند لچک و ترنج الهام گرفته است. در حالی که نقاشی‌های خانه بروجردی‌ها بیشتر داستان‌محور و روایی هستند.
  • شباهت: هر دو خانه از اصول معماری گودال‌باغچه (ساخت بنا پایین‌تر از سطح کوچه)، تقارن، و تفکیک فضای اندرونی و بیرونی پیروی می‌کنند.
• خانه عامری‌ها:
  • تفاوت در قدمت: خانه عامری‌ها قدیمی‌تر است و ریشه در دوران زندیه دارد، هرچند در دوره قاجار توسعه یافته است. در حالی که بروجردی‌ها و طباطبایی‌ها کاملاً متعلق به دوره قاجار هستند.
  • تفاوت در ساختار: خانه عامری‌ها در واقع مجموعه‌ای از چند خانه تو در تو با حیاط‌های متعدد و مستقل است و وسیع‌ترین خانه تاریخی کاشان محسوب می‌شود. این ساختار پیچیده، آن را از دو خانه دیگر متمایز می‌کند.
  • ویژگی شاخص: خانه عامری‌ها دارای بلندترین بادگیر در میان خانه‌های کاشان است و امروزه بخش بزرگی از آن به عنوان یک هتل مجلل و باشکوه احیا شده است.

در نهایت، خانه بروجردی‌ها نه فقط یک بنای تاریخی، بلکه سندی زنده از تاریخ، فرهنگ و هنر ایران است که داستان عشق را با زبان معماری و هنر برای نسل‌های بعد روایت می‌کند. بازدید از آن، تجربه‌ای عمیق از هوش، ذوق و خلاقیت معماران و هنرمندان ایرانی در قلب کویر است.